سعید ابن مسیب از تابعانی است که حضور چشمگیری در اسناد احادیث بویژه روایات اهل تسنن دارد. هویت دوگانه مذهبی او، بزنگاه اختلاف بر پذیرش یا عدم پذیرش روایات او می باشد. از این رو، این نوشتار با تمرکز بر هویت شناسی مذهبی ابن مسیب، دلایل و شواهد دال بر مذهب او را گردآوری کرده است و با روش جرح و تعدیل رجالی بدین نتیجه رسیده است که او رسما مذهب اهل تسنن را پذیرفته است. اگر چه دشمنی ناصبی گونه ای با مذهب تشیع نداشته است و با ابراز محبت به دستگاه امامت، محبت وافر خود را بدین دستگاه و مذهب تشیع نشان داده است.

این مقاله به بررسی کلام شیعه دوازده امامی از دوره ایلخانی در قرن هفتم تا پایان دوره صفوی در قرن دوازدهم می پردازد. در بخش اول ابتدا به نقش نصیر الدین طوسی پرداخته می شود که با وارد کردن مفاهیم ابن سینایی به مباحث کلامی، کلام شیعه دوازده امامی را متحول کرد، تحولی که ابوحامد غزالی و فخرالدین رازی در میان اشاعره پدید اوردند. پس از طوسی به متکلمان امامی توجه شده است. علامه حلی و پسرش فخر المحققین و علمای بحرین از جمله ابن سعادة بحرانی، میثم بحرانی، علی ابن سلیمان بحرانی و در نهایت ابن ابی جمهور احسایی از جمله متکلمانی هستند که آثار و آرایشان بررسی شده است. این مقاله در بخش دوم به دوره صفوی می پردازد. تلفیق کلام و فلسفه در آثار برخی متکلمان این دوره، نقش منابع حدیثی در جهت گیری های کلامی، روی آوری برخی از علمای این دوره به کلام امامی متقدم و تلاش مخالفان کلام برای تثبیت خود به عنوان نمایندگان رسمی شیعه دوازده امامی از جمله مسائلی است که در این فصل مطرح شده است.

شناخت مذهبِ راوی، نقش انکارناپذیری در اعتبارسنجیِ احادیث وی دارد و با توجه به آن، گاه می توان به فهم استوارتری از احادیثِ وی نیز دست یافت. در لابه لای میراث ارزشمندی اسلامی، از قرینه های گوناگونی برای تشخیصِ مذهب راویان بهره گرفته شده است، اما منبعی که به طور منسجم به روشمندسازی این فرایند پرداخته باشد، یافت نمی شود. مقالۀ حاضر در پی آن است تا با روش توصیفی تحلیلی، در عین تمرکز بر روی یک نمونۀ موردی، گامی مؤثر در راستای روشمند نمودنِ سازوکار تشخیص مذهب راویان بردارد. این مطالعۀ موردی بر روی مذهب یکی از محدثان برجستۀ فریقین به نام قاضی محمد بن عُمَر جعابی (د. 355ق) است. گزارش های ناهمسویی دربارۀ مذهب وی در منابع فریقین یافت می شود. با موشکافی در قراین مختلفِ دردسترس دربارۀ جعابی مانند ابرازنظرهای وی در ذیل نقل روایاتش، درون مایۀ کتاب های وی، جهت گیری های مذهبیِ خویشاوندان نزدیک و هم نشینانش، بی اعتناییِ وی نسبت به قم و محدثانِ برجستۀ قمیِ حاضر در بغداد با وجود شیفتگی فراوانِ وی به گردآوری حدیث، روشن شد که جعابی هرچند گرایش هایی به سویی اهل بیتk داشته، اما وی برخلاف تصور برخی از محققان معاصر، امامی مذهب نبوده است و یا دستِ کم نمی توان چنین مذهبی را برای او ثابت نمود.

به رغم آن که تشیع، به واسطه نگاه متفاوت به حاکمیت جامعه اسلامی، همواره با مخالفت دستگاه خلافت مواجه بود و برخی از معتقدان بدان مذهب نیز زیر آزار و شکنجه و تعقیب قرار داشتند، در طول سده های نخستین اسلامی، تفکر شیعی در نقاط متعددی از قلمرو اسلامی از جمله ماوراءالنهر گسترش یافت. این مقاله ضمن بازکاوی زمینه ها و عوامل، چرایی و چگونگی نفوذ تشیع در ماوراءالنهر در عهد سامانیان را بررسی می کند. این مقاله، نشان می دهدکه موقعیت جغرافیایی فرهنگی ماوراءالنهر و تسامح مذهبی سامانیان، زمینه جذب شیعیان امامی را در طول قرن سوم فراهم آورد و در اوایل قرن چهارم، ماوراء النهر به یکی از مهم ترین کانون های فرهنگی شیعیان امامی مبدل شد. از اواسط قرن چهارم، در نتیجه غلبه آل بویه بر بغداد و منازعات مذهبی کرامیه و ماتریدیان با شیعیان، به تدریج این کانون از رونق افتاد و شیعیان به نقاط دیگر کوچ کردند.

چکیده فارسی:محمد عابد جابری، متفکر معاصر مغرب عربی، در پروژه فکری خود، اندیشه شیعه را زاییده نظریات هرمسی و افکار گنوسی - غیرعقلانی- می داند. وی با بهره گیری از روش هایی همچون ساختارگرایی و گفتمانی، و ارائه شواهد تاریخی، در تلاش برای کشف این رابطه است. با توجه به اینکه از منظر جابری، اندیشه گنوسی مانعی بزرگ در راه وصول به عقلانیت و پیشرفت در عالم اسلام است، تفکرهای عرفانی، شیعی و ... عامل انحراف اندیشه در جهان اسلام می باشد. این مقاله درصدد نقد وجود این ارتباط و نتایج حاصل از آن است. چکیده عربی:محمد عابد الجابری وهو مفکر معاصر من المغرب العربی یری فی منظومته الفکریة ان الفکر الشیعی متولد من النظریات الهرمسیة والافکار الغنوصیة - غیر العقلائیة- ویسعی من خلال الاستفادة من اسالیب کالبنیویة والخطاب وتقدیم الشواهد التاریخیة، لکشف هذا الارتباط. ومع الالتفات الی انه ومن وجهة نظر الجابری فان الفکر الغنوصی مانع کبیر امام الوصول الی العقلانیة والتقدم فی العالم الاسلامی وعلیه فان الفکر العرفانی والشیعی عامل لانحراف الفکر فی العالم الاسلامی. تسعی هذه المقالة لنقد وجود هذا الارتباط والنتائج الحاصلة منه.

جریان های سیاسی عثمانیه و شیعه که پس از مرگ عثمان در سال 35 ه شکل گرفتند در قرون نخستین اسلامی به عنوان افکار غالب و تاثیرگذار در جامعه اسلامی، ادامه حیات دادند. تقابل این دو جریان سیاسی که به تدریج به دو جریان اعتقادی تبدیل شدند، سبب شد تا این جریان ها از تغییرات یکدیگر متاثر شوند. از سوی دیگر ظهور نظریه «تربیع» در قرن دوم هجری و اوج گیری آن در قرن سوم هجری موجب گردید تا تفکر عثمانیه رو به افول رود و در برابر آن پیروان سیاسی تفکر شیعی رشد یافتند. این مقاله کوشیده است با استناد به منابع نزدیک به دو قرن نخست هجری، این تحول را با رویکردی تاریخی مورد بررسی قرار دهد.

هاینس هالم، شیعه شناسان برجسته آلمانی، در اواخر سده 20م پژوهش های چشمگیری درباره تشیع، به ویژه شکل گیری عقاید و تحولات تاریخی آن تا شکل گیری انقلاب ایران در سال 1357انجام داده است. پس از ترجمة این آثار به زبان های فارسی و عربی و جلب توجه پژوهشگران و شیعه پژوهان به آنها، آثار او به ویژه مشهور ترین پژوهش وی، تشیع (1988) در بوته نقد و بررسی قرار گرفت. این مقاله می کوشد افزون بر بازخوانی آثار هالم، رویکرد شیعه پژوهی وی و بستر شکل گیری آن، یعنی مطالعات شیعه شناسی در غرب سده بیستم را ارزیابی کند. پرسش اساسی این جستار آن است که رویکرد شیعه پژوهانه هالم از کجا نشئت گرفته و به چه مسائلی در این حوزه در فضای غرب پاسخ داده است. عمده فعالیت های پژوهشی هالم که حوزه تخصصی دانشگاهی وی را شکل داده، بر تلاش های عام وی در شناساندن تشیع، بر فضای دانشگاهی غرب تأثیر نهاده است. ازاین رو، بررسی دیدگاه های وی از این منظر و در نظر داشتن سهم متناسب آن ضروری به نظر می رسد. نیز گفتنی است که شیعه پژوهی هالم را نوعی واکنش علمی به رویدادهای سیاسی دهه های پایانی سده 20م در جهان اسلام و به ویژه خاورمیانه نیز می توان تفسیر کرد. تازه های تحقیق رویدادهای سیاسی و اجتماعی خاورمیانه در اواخر سده بیستم م واکنش های بسیاری را در سطح جهانی برانگیخت. بخشی از این واکنش ها در فعالیت های دانشگاهی و در قالب رشته های مطالعات اسلامی و شیعی نمود یافت. این واکنش علمی به رویدادی سیاسی سبب شد تا مجموعه ای از پژوهش ها درباره تشیع منتشر شود. در پی ترجمه برخی از آنها، فضای دانشگاهی در خاورمیانه-از جمله ایران-نسبت به نقد و رد آنها واکنش های بسیاری نشان داد. یکی از این پژوهش ها تشیع، اثر هاینس هالم بود که در ارزیابی از این اثر و نویسنده آن چند نکته مغفول مانده است. ازاین رو، فهمی جامع از رویکرد و روش وی حاصل نشده است. از آنچه در این مقاله گذشت، می توان دریافت که نخست در ارزیابی رویکرد شیعه پژوهانه هالم باید وضع کنونی هریک از فرقه های شیعی را مد نظر داشت؛ زیرا تعلق پژوهشگر به عصر حاضر بر دیدگاه های وی درباره فرقه ها اثر فراوانی گذاشته است. همچنین فعالیت های پژوهشی هالم را می توان در دو سطح عمومی و تخصصی دسته بندی کرد. دیدگاه وی در سطح عمومی پژوهش هایش با آنچه از وی در حوزه تخصصی منتشر شده، بسیار متفاوت است. هالم را می توان از برجسته ترین پژوهشگران تاریخ عقاید عرفانی و باطنی، به ویژه در حوزه اسماعیلیه دانست که این امر فعالیت های دیگر وی را در حوزه مطالعات شیعی تحت الشعاع قرار داده است. علاوه بر این، تأثیر دیدگاه های یولیوس ولهاوزن در رویکرد هاینس هالم به مطالعه شیعه امامیه را می توان به روشنی ملاحظه کرد؛ زیرا در سنت پژوهشی غرب، در کنار نقد و ارزیابی دیدگاه های پژوهشگران برجسته گذشته، تلاش بسیاری برای تکمیل و پرورش نظریه های آنان صورت می گیرد.

عرفان عبارت از شناختن هست. در اصطلاح عبارت حالت معرفتی است که از راه تمرکز باطن و نفس به دست می آید؛ که از طریق حس و عقل به چنگ نمی آید؛ بلکه با سیر و سلوک به این معرفت و مکاشفه دست یافت، این مکاشفات و مشاهدات بدون کدام واسطه به وجود حق است. کسانی که توانسته به این معرفت دست یابند و می یابند عارف گفته می شود. ریشه این در کتاب، سنت و متون مقدس ساری جاری است. این تحقیق درصدد این پاسخ هست که عرفان در تشیع و عرفان ارتدکس مسیحیت در کدام وجه ها مشترک و در کدام موارد خویش از هم متمایزند؟ هدف این تحقیق کشف نقاط مشترک و تمایزات این موضوع در این دو مذهب هست. این تحقیق از روش تحلیلی و توصیفی به روش تحقیق کتابخانه ای به اثبات نقاط مشترک و تمایزات عرفان در این دو مذهب پرداخته است. عرفان در این دو مذهب بنا به مستندات، مکتوبات و سنت ها در بعضی از موارد هم سوست و در بعضی از موارد از هم فرق دارد. با کنکاش و با توجه به مستندات و متون مقدس؛ عرفان در این دو مذهب از جایگاهی ویژه برخوردار است. در تشیع عرفان را عین این مذهب و در ارتدکس نیز همه بشر را در سایه عرفان می دانند.